موارد مهم در دعاوی کیفری (بخش پنجم)
کارشناسی یا جلب نظر کارشناس
* هرگاه بازپرس رأسا یا به تقاضای یکی از طرفین انجام کارشناسی را ضروری بداند، قرار ارجاع امر به کارشناسی را صادر می‌کند. بازپرس باید موضوعی را که جلب نظر کارشناس نسبت به آن لازم است به طور دقیق تعیین کند.
* بازپرس، کارشناس را به قید قرعه از بین کارشناسان رسمی دادگستری دارای صلاحیت در رشته مربوط انتخاب می‌کند. در صورت تعدد کارشناسان، عده منتخبان باید فرد باشد تا به هنگام اختلاف نظر، نظر اکثریت ملاک عمل قرار گیرد.
* اعتبار نظر اکثریت در صورتی است که کارشناسان از نظر تخصص با هم مساوی باشند.
* اگر حوزه‌ای فاقد کارشناس رسمی دادگستری است یا به تعداد کافی کارشناس رسمی ندارد و یا در دسترس نیست، بازپرس می‌تواند از میان کارشناسان رسمی آن رشته در حوزه قضایی مجاور یا اهل خبره انتخاب کند.
* بازپرس دستمزد کارشناس را با رعایت کمیت، کیفیت و ارزش کار، پیش از ارجاع امر، تعیین می‌کند. هرگاه پس از اظهارنظر کارشناس معلوم شود که دستمزد تعیین شده متناسب نبوده است، بازپرس میزان آن را به طور قطعی تعیین و دستور وصول آن را می‌دهد. در هر حال دستمزد مزبور نباید از تعرفه تجاوز ننماید.
* کارشناس منتخب از سوی بازپرس مکلف به انجام موضوع کارشناسی است، مگر آنکه به تشخیص بازپرس عذر موجه داشته باشد یا موضوع از موارد رد کارشناس محسوب شود که در این صورت، کارشناس باید پیش از اقدام به کارشناسی، مراتب را به طور کتبی به بازپرس اعلام دارد.
* بازپرس هنگام ارجاع موضوع به کارشناس، مهلت معین را برای اعلام نظر وی مشخص می‌کند. در مواردی که اظهارنظر مستلزم زمان بیشتر باشد، کارشناس باید ضمن تهیه و ارسال گزارشی از اقدامات انجام شده، با ذکر دلیل، تقاضای تمدید مهلت کند که در این صورت، بازپرس می‌تواند برای یک بار مهلت را تمدید کند. تمدید مهلت به کارشناس و طرفین ابلاغ می‌گردد. هرگاه کارشناس ظرف مدت معین نظر خود را به طور کتبی تقدیم بازپرس ننماید، کارشناس دیگری تعیین می‌شود. چنانچه قبل از انتخاب یا اخطار به کارشناس دیگر نظر کارشناس به بازپرس واصل شود، دادگاه به آن ترتیب اثر می‌دهد. در هر حال بازپرس تخلف کارشناس را به مرجع صلاحیتدار اعلام می‌دارد.
* بازپرس پرسش‌های لازم را از کارشناس به صورت کتبی یا شفاهی به عمل می‌آورد و نتیجه را در صورت مجلس قید می‌کند. در صورتی که بعضی موارد از نظر بازپرس در کشف حقیقت اهمیت داشته باشد، کارشناس مکلف است به درخواست بازپرس در مورد آنها اظهارنظر کند.
* جز در موارد فوری، پس از پرداخت دستمزد، به کارشناس اخطار می‌شود که ظرف مهلت تعیین شده در قرار کارشناسی، نظر خود را تقدیم کند. مراتب وصول نظر کارشناس به طرفین ابلاغ می‌شود. طرفین می‌توانند ظرف یک هفته از تاریخ ابلاغ، جهت ملاحظه نظر کارشناس به دفتر بازپرسی مراجعه و نظر خود را به طور کتبی اعلام کنند.
* شهود تحقیق و سایر اشخاصی که هنگام اجرای قرار کارشناسی حق حضور دارند، می‌توانند مخالف با نظریه کارشناس را با ذکر دلیل اعلام کنند. این امر در صورت مجلس قید می‌شود.
* در صورت نقص نظریه کارشناسی یا ضرورت اخذ توضیح از کارشناس، بازپرس موارد لازم را در صورت مجلس درج و به کارشناس اعلام می‌کند و او را برای ادای توضیح دعوت می‌نماید. در صورتی که کارشناس بدون عذر موجه در بازپرسی حاضر نشود، جلب می‌شود. بدون نیاز به احضار برای دوم است.
* اگر یکی از کارشناسان در موقع رسیدگی و مشاوره حاضر باشد، اما بدون عذر موجه از اظهارنظر یا حضور در جلسه یا امضای نظریه کارشناسی امتناع کند، نظر اکثریت ملاک عمل است. عدم حضور کارشناس یا امتناع وی از اظهارنظر یا امضا باید از طرف کارشناسان دیگر صورت مجلس شود.
* هرگاه نظریه کارشناس به نظر بازپرس، محل تردید باشد یا در صورت تعدد کارشناسان، بین نظر آنان اختلاف باشد، بازپرس می‌تواند تا دو بار دیگر از سایر کارشناسان دعوت به عمل آورد، یا نظریه کارشناس یا کارشناسان مذکور را نزد متخصص علم یا فن مربوط ارسال و نظر او را استعلام کند.
* در صورتی که نظر کارشناس با اوضاع و احوال محقق و معلوم مورد کارشناسی مطابقت نداشته باشد، بازپرس نظر کارشناس را به نحو مستدل رد می‌کند و موضوع را به کارشناس دیگر ارجاع می‌دهد.
* هرگاه یکی از طرفین دعوی از تخلف کارشناس متضرر گردد، می‌تواند مطابق قوانین و مقررات مربوط از کارشناس مطالبه جبران خسارت کند.
نیابت قضایی
هرگاه تحقیق از متهم، استماع شهادت شهود و مطلع، معاینه محل، بازرسی از منازل و اماکن و اشیاء، جمع‌آوری آلات جرم و به طور کلی هر اقدام دیگری خارج از حوزه قضایی محل مأموریت بازپرس لازم شود وی با صدور قرار نیابت قضایی مطابق مقررات قانونی و ارسال اصل یا تصویر اوراق مورد نیاز پرونده و تصریح موارد، انجام آنها را از بازپرس محل، تقاضا می‌کند.
وظیفه بازپرس مجری نیابت
بازپرس مجری نیابت در حدود مفاد نیابت اعطایی، موضوع نیابت را انجام می‌دهد و اوراق تنظیمی را پس از امضا به همراه سایر مدارک به دست آمده نزد مرجع نیابت دهنده می فرستد و در صورتی که اجرای تمام یا بخشی از مفاد نیابت، مربوط به حوزه قضایی دیگری باشد، اوراق را برای اجرای نیابت به مرجع مزبور ارسال و مراتب را به بازپرس نیابت دهنده اعلام می‌دارد.
پس در این صورت بازپرس مجری نیابت، پرونده را برای ارسال به حوزه قضایی دیگر که بخشی از نیابت باید در آنجا انجام شود. به بازپرس معطی نیابت نمی‌فرستد بلکه مستقیماً به حوزه مربوطه خواهد فرستاد.
نیابت قضایی در بخش
انجام نیابت قضایی در حوزه قضایی بخش به عهده رئیس یا دادرس علی‌البدل دادگاه آن محل است.
موارد امکان اخذ تأمین توسط مقام مجری نیابت
در چند مورد، مقام مجری نیابت می‌تواند رأساً از متهم اخذ تأمین نماید. این موارد عبارتند از:
1- اختیار اخذ تأمین و نوع آن توسط مقام معطی، به نظر مقام مجری واگذار شود.
2- مقام مجری نیابت، نوع تأمین تعیین شده را نامتناسب بداند.
3- تقاضای اخذ تأمین نشده و مقام مجری، اخذ تأمین را ضروری بداند.
بازداشت متهم در اجرای نیابت
هرگاه در اجرای نیابت قضایی، قرار تأمین صادره منتهی به بازداشت متهم شود، پرونده جهت اظهارنظر نزد دادستان محل اجرای نیابت ارسال می‌شود. به اعتراض متهم نسبت به قرار بازداشت، مطابق مقررات در دادگاه صالح محل اجرای نیابت، رسیدگی می‌شود.
اقسام نیابت قضایی
1- نیابت قضایی عام: چنانچه بازپرس یا دادیار محل وقوع جرم، کلیه اقدامات قضایی از بدو تحقیقات مقدماتی تا ختم آن را به بازپرس یا دادیار حوزه قضایی دیگری تفویض نماید، این نیابت عام تلقی می‌گردد. در این حالت، قاضی معطی نیابت، کلیه اختیارات قضایی خویش را به قاضی مشغول در حوزه قضایی دیگر اعطا می‌کند.
2- نیابت قضایی خاص: چنانچه بازپرس یا دادیار محل وقوع جرم، یا چند اقدام قضایی را به بازپرس یا دادیار حوزه قضایی دیگری تفویض نماید این نیابت خاص تلقی می‌گردد. مانند اینکه فقط احضار، جلب متهم و تفهیم اتهام به وی را به بازپرس یا دادیار حوزه قضایی دیگر اعطا می‌کند.
قرار کفالت، قرار وثیقه، بازداشت موقت
در جرائم غیر عمدی در صورتی که به تشخیص مقام قضایی تضمین حقوق بزه‌دیده به طریق دیگر امکان‌پذیر باشد صدور:
1- قرار کفالت جایز نیست.
2- قرار وثیقه جایز نیست.
3- بازداشت موقت جایز نیست.
قرار کفالت با تعیین وجه‌الکفاله
تفاوت قرار کفالت با قرار وجه التزام: تفاوت عمده قرار کفالت با قرار وجه التزام در این است که در تأمین نوع اخیر متهم خود متعهد می‌شود تا هر وقت مرجع قضایی ا را احضار کند حضور یابد و اگر تخلف نماید وجه التزام را بپردازد، لیکن در قرار کفالت، فرد دیگری از متهم ضمانت می‌کند تا در موقع احضار، اگر متهم حضور نیافت، او را معرفی نماید و در غیر این صورت، وجه‌الکفاله را به صندوق بپردازد. به بیان دیگر حضور مرتب متهم در مواقع احضار به عهده فرد دیگری واگذار می‌شود که او را کفیل می‌نامند. قرار کفالت خود مستلزم صدور دو قرار جداگانه است: یکی قرار اخذ کفیل و دیگری قرار قبولی کفالت. با صدور قرار اول مرجع قضایی از متهم می‌خواهد که ضمن تعهد به حضور در مرجع مذکور، شخصی ار نیز به عنوان کفیل معرفی نماید. شخصی که حاضر می‌شود (کفیل) اولاً متعهد می‌شود که شخص مکفول (شخص مورد ضمانت) را در مواقع لزوم ظرف یک ماه در آن مرجع حاضر کند، ثانیاً متعهد می‌شود که چنانچه موفق به حاضر کردن شخص مکفول نشد مبلغی را به عنوان وجه‌الکفاله به صندوق دولت بپردازد. مبلغ مذکور هنگام صدور قرار اخذ کفیل تعیین می‌شود.
خصوصیات کفیل
کفالت شخصی پذیرفته می‌شود که ملائت او به تشخیص بازپرس برای پرداخت وجه‌الکفاله محل تردید نباشد. چنانچه بازپرس ملائت کفیل را احراز نکند، مراتب را فوری به نظر دادستان می‌رساند. استمرار ملائت شرط نیست.
وظیفه دادستان پس از احراز ملائت کفیل توسط بازپرس
دادستان موظف است در همان روز، رسیدگی و در این باره اظهارنظر کند. تشخیص دادستان برای بازپرس الزامی است. در صورت تأیید نظر بازپرس توسط دادستان مراتب در پرونده درج می‌شود. پذیرش کفالت اشخاص حقوقی با شرایط قانونی بلامانع است.
لزوم تفهیم محتوای قرار کفالت به کفیل
مقام قضایی مکلف است ضمن صدور قرار قبولی کفالت، به کفیل تفهیم کند که در صورت احضار متهم و عدم حضور او بدون عذر موجه و عدم معرفی وی از ناحیه کفیل، وجه‌الکفاله وصول می‌شود.
لزوم تفهیم اعلام تغییر آدرس توسط کفیل
مقام .قضایی به کفیل تفهیم می‌کند محلی را که کفیل برای اقامت خود اعلام می‌نماید، محل اقامت قانونی او است و چنانچه محل اقامت خود را تغییر دهد باید محل جدید را به گونه‌ای که ابلاغ ممکن باشد اعلام کند و در غیر این صورت اوراق قضایی به محل اقامت اعلام شده قبلی فرستاده می‌شود تغییر محل اقامت به منظور تأخیر و تعلل به گونه‌ای که ابلاغ اوراق دشوار باشد، پذیرفته نیست و تمام اوراق در همان محل اعلام شده قبلی ابلاغ می‌شود.
قرار کفالت باید فوری به متهم ابلاغ و تصویر آن به وی تحویل شود. در صورتی که این قرار منتهی به بازداشت گردد، مفاد قرار در برگه اعزام درج می‌شود.
امکان رفع مسئولیت کفیل با معرفی متهم به مقام قضایی
کفیل در هر مرحله از تحقیقات و دادرسی با معرفی و تحویل حضوری متهم یا محکومٌ‌علیه می‌تواند، حسب مورد، رفع مسئولیت خود را از مرجعی که پرونده در آنجا مطرح است درخواست کند، مشروط بر اینکه یک ماه از تاریخ ابلاغ واقعی اخطار برای حاضر کردن متهم یا محکوم نگذشته باشد.
وظیفه کفیل پس از خواستن متهم از او
چنانچه متهم، کفیل معرفی کرده باشد به کفیل اخطار می‌شود که ظرف یک ماه متهم را تحویل دهد. در صورت ابلاغ واقعی اخطاریه و عدم تحویل متهم، به دستور دادستان، وجه‌الکفاله اخذ می‌شود. دستور دادستان پس از قطعیت، بدون صدور اجرائیه:
در اجرای احکام کیفری و مطابق مقررات اجرای احکام مدنی اجرا می‌شود. هرگاه ثابت شود که کفیل به منظور عدم امکان ابلاغ واقعی اخطاریه، نشانی محل اقامت واقعی یا تغییر آن را به مرجع قبول کننده کفالت اعلام نکرده یا به این منظور از محل خارج شده یا به هر نحو دیگر به این منظور امکان ابلاغ واقعی را دشوار کرده است و این امر از نظر بازپرس محرز شود، ابلاغ قانونی اخطاریه برای اخذ وجه‌الکفاله کافی است.
شرایط وصول دیه از وجه‌الکفاله
دیه با رعایت مقررات مربوط به ضرر و زیان محکوم‌له، در صورتی از مبلغ وجه‌الکفاله اخذ می‌شود که:
* امکان وصول آن از بیمه میسر نباشد.
* محکومٌ‌علیه حاضر نشود.
* کفیل هم، وی را طبق مقررات حاضر ننموده.
* کفیل عذر موجهی نداشته باشد.
نکته: آنچه در فوق گفته شد، با ماده 233 مشابهت دارد. لازم است دقت نمایید که در آزمون‌های حقوقی بین آنها قائل شوید.
