حق قصاص و اولیای دم
چه کسانی که حق قصاص دارند؟
ماده 347: صاحب حق قصاص در هر مرحله از مراحل تعقیب، رسیدگی یا اجرای حکم می‌تواند به طور مجانی یا با مصالحه، در برابر حق یا مال گذشت کند.
ماده 348: حق قصاص، به شرح مندرج در این قانون به ارث می‌رسد.
شرح ماده 348
بر طبق قانون حقوق جزا، حق قصاص قابل ارث رسیدن است یعنی برای مثال از پدر که دارای حق قصاص است برای فرزند در صورت فوت پدر قابل به ارث رسیدن است.
شرح ماده 349
ولیِ دم یعنی اولیای کسی که مورد جنایت واقع شده فقط در صورت مرگ کسی که مورد جنایت واقع شده می‌تواند قاتل را قصاص کند در غیر این صورت به تعزیر محکوم می‌شود. و اگر قبل از مرگ کسی که مورد جنایت واقع شده اقدام به قصاص کنند در صورت نمردن منجیٌ علیه، فرد مورد تعرض به قصاص محکوم می‌شود.
شرح ماده 350
اگر کسی که مورد جنایت و قتل واقع شده دارای اولیای دم متعدد باشد یعنی کسانی که برای قصاص حق دارند یک نفر نباشد و بیشتر باشد هر کدام از آنها به صورت جداگانه دارای حق قصاص است.
ولیِ دم وراث‌اند غیر از همسر
ماده 357: اگر مرتکب یا شریک در جنایت عمدی، از ورثه باشد، ولی دم به شکار نمی‌آید و حق قصاص و دیه ندارد و حق قصاص را نیز به ارث نمی‌برد.
ماده 352: اگر حق قصاص، به هر علت، تبدیل به دیه شود یا به مال یا حقی مصالحه شود، همسر مقتول نیز از آن ارث می‌برد. اگر برخی از اولیای دم، خواهان قصاص و برخی خواهان دیه باشند، همسر مقتول، از سهم دیه کسانی که خواهان دیه می‌باشند، ارث می‌برد.
ماده 353: هرگاه صاحب حق قصاص فوت کند، حق قصاص به ورثه او می‌رسد حتی اگر همسر مجنیٌ علیه باشد.
شرح ماده 354
اگر مجنیٌ علیه یا همه اولیای دم یا برخی از آنان، صغیر یا مجنون (دیوانه) باشند، ولی (کسی که به حکم قانون اختیار دیگری را در قسمتی از امور دارا می‌باشد) آنان با رعایت مصلحتشان حق قصاص، صلح و گذشت دارد و همچنین می‌تواند تا زمان بلوغ (رسیدن طفل به حال احتلام، در مرد، حیض و حمل، در زن) یا افاقه (در مدتی که عاقل است) آنان منتظر بماند. اگر برخی از اولیای دم، کبیر (بالغ در اصطلاحات فقهی) و عاقل و خواهان قصاص باشند، می‌توانند مرتکب را قصاص کنند اما در صورتی که ولی صغیر (کسی که به سن بلوغ نرسیده) یا مجنون خواهان اداء یا تأمین سهم دیه مولی علیه (کسی که تحت سرپرستی یک ولی قانونی باشد) خود از سوی آنها باشد باید مطابق خواست او عمل کنند. مفاد این ماده، در مواردی که حق قصاص به علت مرگ مجنیٌ علیه یا ولی دم به ورثه آنان منتقل می‌شود نیز جاری است. این حکم در مورد جنایاتی که پیش از لازم الاجرا شدن این قانون واقع شده است نیز جاری است.
شرح ماده 420
قصاص حق شخصی است و دارنده آن مجنیٌ علیه و یا اولیای دم‌اند که می‌توانند جانی را مع العوض یا بلاعوض از قصاص عفو کنند اگر کسی غیر از اولیای دم بدون اذن ایشان اقدام به قصاص مرتکب کند، مستحق قصاص است. اما اگر کسی از اولیای دم بدون اذن سایرین اقدام به قصاص مرتکب نماید، ضامن سهم دیه دیگران است. چه بسا سایر اولیای دم خواسته باشند دیه بگیرند یا گذشت کنند، که احکام مخصوص به خود را دارد و اگر این اقدام را بدون اجازه دادگاه انجام داده باشد، هم ضامن سهم دیه دیگران است و هم به تعزیر (ماده 422 و تبصره 1 ماده 302 و ماده 612 ق.م.ا 1375) محکوم می‌شود.
ماده 421: هیچ کس غیر از مجنیٌ علیه یا ولیِ او حق قصاص مرتکب را ندارد و اگر کسی بدون اذن آنان او را قصاص کند، مستحق قصاص است.
اگر چند نفر یک نفر را به قتل برسانند چگونه مجازات خواهند شد؟
شرح ماده 430
اگر چند نفر یک نفر را به قتل برسانند برای قصاص آن چند نفر، اولیای دم (کسانی که حق قصاص دارند) باید تفاوت دیه را با لحاظ تعداد قاتلین به آنها بپردازند. (تفاضل دیه) قاتلین می‌توانند سهم خود را به اولیای دم ببخشند یا هر کاری که می‌خواهند با سهم خود بکنند. ولی اگر دیه را گرفته باشند و قصاص نشوند آنچه را که به عنوان دیه گرفته‌اند باید به اولیای دم برگردانند.
منبع: کتاب قانون مجازات اسلامی به زبان ساده
نویسندگان: دکتر فارس نجاری (عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی)
دکتر علی‌محمد علی‌محمدی (متخصص پزشکی قانونی)
محبوبه رستمی‌فر
