جرم نظامی چیست؟
انواع جرایم نظامی و نحوه رسیدگی به آنها
این قبیل جرایم مربوط به نظامیان، یعنی به اعتبار شغل شخص نظامی است. اصل 172 قانون اساسی بیان داشته (برای رسیدگی به جرایم مربوط به وظایف خاص نظامی یا انتظامی اعضای ارتش، ژاندارمری، شهربانی1 و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، محاکم نظامی مطابق قانون تشکیل می‌گردد ولی به جرایم عمومی آنان و یا جرایمی که در مقام ضابط دادگستری مرتکب شوند در محاکم عمومی رسیدگی می‌شود).
بدین ترتیب در صورتی که فرد نظامی مرتکب جرمی شود، بسته به نوع جرم ارتکابی دادگاه‌های مختلفی صالح به رسیدگی خواهند بود. چنانچه جرم از جرایم خاص نظامی یعنی در ارتباط با حرفه شخص نظامی باشد، صلاحیت محاکم نظامی مطرح می‌گردد، در غیر این صورت محاکم عمومی و انقلاب صالح به رسیدگی خواهند بود حتی در مورد جرایمی که در مقام ضابط دادگستری ارتکاب یابد. بنابراین زمان انجام وظیفه ملاک صلاحیت محاکم نظامی نیست. زیرا جرایم مرسوم به تخطی از وظایف ضابط بودن به تبع شغل نظامی و هنگام خدمت محقق می‌شود.
به موحب قسمت اخیر تبصره ماده 4 قانون اصلاح قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب رسیدگی به جرایم عمومی افسران نظامی و انتظامی از درجه سرتیپ و بالاتر در صلاحیت دادگاه کیفری استان تهران است. قانون مذکور رسیدگی به کلیه جرایم ارتکابی بعضی مقامات دولتی را صرف نظر از محل وقوع آن و نیز نوع جرم در صلاحیت دادگاه کیفری استان مرکز کشور قرار داده که در مورد نظامیان جرایم عمومی مقامات واجد درجه سرتیپی و بالاتر مشمول این مقرره خواهد بود.
نمودار دادگاه‌های صالح برای جرایم نظامیان
| نوع جرم | درجه نظامی | دادگاه صالح | مستند قانونی |
| جرم خاص نظامی | تا سرتیپ | دادگاه نظامی |
اصل 172 و ماده 1 ق.ج.ن.م |
| “ | سرتیپ و بالاتر | “ | “ |
| جرایم موضوع ماده 5 (مواد مخدر و…) | تا سرتیپ | دادگاه انقلاب محل ارتکاب جرم | م ه ق.ت.د.ع.ا |
| “ | سرتیپ و بالاتر | “ | “ |
| در مقام ضابط دادگستری | تا سرتیپ | دادگاه عمومی محل ارتکاب | اصل 172 قانون اساسی |
| “ | سرتیپ و بالاتر | کیفری استان تهران |
تبصره م 4 ق.ا.ق.ت.د.ع.ا |
| جرایم عمومی غیر از مجازات قصاص و… | تا سرتیپ | دادگاه عمومی کیفری محل ارتکاب جرم | م 51 ق.ا.د.ک |
| “ | سرتیپ و بالاتر | کیفری استان تهران |
تبصره م 4 ق.ا.ق.ت.د.ع.ا |
| جرایم عمومی شامل قصاص و… | تا سرتیپ | کیفری استان محل ارتکاب جرم | “ |
| “ | سرتیپ و بالاتر | کیفری استان تهران | “ |
مصادیق شخص نظامی
ماده 1 قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح مصوب 1382/10/9 اعلام می‌کند (دادگاه‌های نظامی به جرایم مزبور به وظایف خاص نظامی و انتظامی کلیه افراد زیر که در این قانون به اختصار نظامی خوانده می‌شوند رسیدگی می‌نماید:
الف) کارکنان ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران و سازمان‌های وابسته.
ب) کارکنان ارتش جمهوری اسلامی ایران و سازمان‌های وابسته.
ج) کارکنان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران و سازمان‌های وابسته و اعضای بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
د) کارکنان وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و سازمان‌های وابسته.
ه) کارکنان مشمول قانون نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران.
و) کارکنان وظیفه از تاریخ شروع به خدمت تا پایان آن.
ز) محصلان موضوع قوانین استخدامی نیروهای مسلح، مراکز آموزشی نظامی و انتظامی در داخل و خارج از کشور و نیز مراکز آموزش وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح.
ح) کسانی که به طور موقت در خدمت نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران هستند و طبق قوانین استخدامی نیروهای مسلح در مدت مزبور از اعضای نیروهای مسلح محسوب می‌شوند.
تبصره 1: جرایم نظامی و انتظامی کارکنان مذکور که در سازمان‌های دیگر خدمت می‌کنند، در دادگاه‌های نظامی رسیدگی می‌شود.
تبصره 2: رهایی از خدمت مانع رسیدگی به جرایم زمان اشتغال نمی‌شود.
نمونه‌هایی از جرایم نیروهای مسلح
به موجب ماده 40 قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح (عضویت کارکنان نیروهای مسلح در سازمان‌ها، احزاب و جمعیت‌های سیاسی و مداخله یا شرکت و یا فعالیت آنان در دسته‌بندی‌ها و مناقشه‌های سیاسی و تبلیغات انتخاباتی ممنوع است و مرتکبان به شش ماه تا سه سال حبس محکوم می‌گردند و در هر حال ادامه خدمت یا رهایی این گونه افراد از خدمت به عهده هیأت‌های رسیدگی به تخلفات نیروهای مسلح می‌باشد).
ماده 41 (هر نظامی که در حین خدمت یا مأموریت بر خلاف مقررات و ضوابط عمداً مبادرت به تیراندازی نماید، علاوه بر جبران خسارات وارده به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم می‌شود و در صورتی که منجر به قتل یا جرح شود علاوه بر مجازات مذکور حسب مورد به قصاص یا دیه محکوم می‌گردد و چنانچه از مصادیق مواد 612 و 614 ق.م.ا 2/3/75 باشد به مجازات مندرج در مواد مذکور محکوم خواهد شد).
تبصره 1: چنانچه تیراندازی مطابق مقررات صورت گرفته باشد، مرتکب از مجازات و پرداخت دیه و خسارت معاف خواهد بود و اگر مقتول یا مجروح مقصر نبوده و بی‌گناه باشد دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد.
نمونه‌های دیگر جرایم خاص نظامی عبارتند از:
عدم معرفی نظامی به یگان جدید خود موضوع تبصره 1 ماده 42
ترک محل نگهبانی بدون مجوز موضوع ماده 43
خوابیدن به صورت ارادی در حین نگهبانی (ماده 44)
رفتار خلاف شئون نظامی (ماده 55)
فرار از خدمت فصل چهارم (مواد 56 به بعد)
غیبت کارکنان وظیفه در زمان جنگ بیش از پنج روز بدون عذر موجه (ماده 63)
فروش اسلحه (ماده 81)
فروش البسه نظامی (ماده 82 قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح).
منبع: کتاب حقوق جزای عمومی کاربردی (منطبق با قانون مجازات اسلامی 1392)
نویسنده: جواد نیکبختی
برای پرسش سوالات حقوقی خود میتوانید به لینک های زیر مراجعه نمایید:
